Veroorzaakt religie geweld? Duh! Of toch niet…

De vraag naar de oorzaken van geweld in de wereld is belangrijk, als we het geweld willen verminderen. Het onderzoeken van de rol van religie bij geweld is daar een onderdeel van. Professor William Cavanaugh, hoogleraar theologie aan De Paul University en auteur van ‘The Myth of Religious Violence’, gaf 22 maart een lezing in Groningen met als titel ‘Does Religion Promote Violence’. Hieronder werk ik mijn aantekeningen uit. Ik ben feilbaar en vind dat prima.

Deel 1. Twee werelden, seculier en religieus

’Religie motiveert geweld’

Als je naar de wereld van vroeger en nu kijkt, kun je niet anders dan deze vraag met ja beantwoorden, toch? Praktisch iedereen kent uit de geschiedenis de kruistochten, inquisitie, de heksenvervolging: allemaal voorzien van religieuze motivatie. In onze tijd is de agressie tegen moslims van Boeddhistische monniken in Myanmar misschien niet zo bekend, maar zeker wel het geweld van ISIS in het Midden-Oosten. En terroristische aanslagen in Parijs, in steden in Afrika en deze week in Brussel duwen ons met de neus op het feit dat er een verband is tussen religie en geweld: de daders bleken in naam van hun godsdienst te opereren.

‘Duh!’

Toch spreekt William Cavanaugh, over de ‘Mythe van het religieuze geweld’. Dat doet hij op de avond van 22 maart 2016, dag van de aanslagen in Brussel, voor een (daarom?) tot de nok toe gevulde zaal. Het is volgens hem een mythe, dat religie geweld veroorzaakt. Een wijdverbreide mythe, dat wel.Toen op een poster zijn lezing (Does Religion Promote Violence) op een Amerikaanse Universiteit werd aangekondigd, kalkte iemand er met grote letters doorheen: ‘DUH’!

‘Zwakke tegenargumenten’

Tegenargumenten die je vaak hoort, zijn zwak. Bijvoorbeeld: ’Ja maar het geweld is niet religieus gemotiveerd, het komt voort uit armoede, uit economische ongelijkheid.’ O ja? Waarom leent religie zich dan zo goed als excuus? Of: ‘Ja maar het zijn geen echte moslims/christenen/etc. die zoiets doen!’ Dat verhult het probleem dat het blijkbaar mogelijk is om binnen dezelfde religieuze traditie of met hetzelfde heilige boek in de hand, compleet verschillend te handelen. Een probleem dat binnen Christendom en Islam serieus besproken zou moeten worden en niet ontkend.

Seculier en religieus

De gedachte dat het waar is, dat religie een gevaar is, beïnvloedt zowel de binnenlandse als de buitenlandse politiek van het Westen. Het Westen ziet zichzelf ondertussen als ‘seculier’, en creëert dus een tegenstelling tussen seculier en religieus. Seculier is dan bijvoorbeeld politiek, economie, nationalisme, marxisme, atheïsme, liberalisme, kapitalisme etc. Dat is niet religieus. En dus ook minder gewelddadig. Religie is inherent irrationeel, gaat over ongrijpbare passies, terwijl het seculiere rationeel is en voor rede vatbaar. Er is in de algemene beleving een stabiele kloof tussen religieus en seculier, op grond waarvan beleid gemaakt kan worden.

Verwarring

Kijken we naar de vorige eeuw vanuit de tegenstelling tussen seculier en religieus, dan ontstaat toch wat verwarring. Want in tegenstelling tot vroeger eeuwen, vielen de meeste slachtoffers in de 20e eeuw door geweld dat niet-religieus was gemotiveerd. Denk aan de doden van de Eerste Wereldoorlog: gemotiveerd door gepassioneerd nationalisme. Denk aan Stalin, Mao en Pol Pot die miljoenen doden op hun atheïstische geweten hebben. Denk aan de oorlogen die gevoerd werden om grondstoffen, om olie…

Stiekem toch religie?

Om de verwarring op te heffen, schuift een groot aantal bekende auteurs wat met de termen. Ze zijn allemaal anti-religieus en pro-seculier. Christopher Hitchens bijvoorbeeld stelt dat de ideologie van het totalitarisme (denk aan de nazi’s) streeft naar perfectie: dat doet religie ook. Dus totalitarisme is religie. Hitchens stelt overigens ook (hilariteit in de zaal) dat Martin Luther King niet religieus was: hij was enkel in naam ‘christelijk’, want hij was immers niet gewelddadig. Bhikhu Parekh introduceert de term ‘quasi-religieus’ om seculiere categorieën die toch gewelddadig zijn, bij religie te kunnen indelen. In de Verenigde Staten heeft nationalisme sterke religieuze trekken: denk aan het zweren van trouw aan de vlag.

Wat is religie eigenlijk?

De categorie religie blijkt zelf trouwens voor wat verwarring te zorgen. Wat is het eigenlijk? Gaat religie over goden? Dan horen Taoisme en de hoofdstroming van het Boeddhisme er niet bij. Is het idee van het transcendente dan onderscheidend? In dat geval doen nationalisme en marxisme ook mee als religie: het zijn immers idealen die voorgegeven, vaststaand, los van de context moeten bestaan.

Seculier en religieus is geen goed onderscheid

Kortom: het seculiere en het religieuze zijn helemaal niet zo helder van elkaar te onderscheiden als wel wordt beweerd. En er is geen stabiele kloof tussen beide begrippen. De oplossing om alles wat kwaad kan dan maar bij religie onder te brengen, is flauwekul.

Deel 2. Historisch

Waar komt het onderscheid seculier-religieus vandaan?

Religie is een begrip dat wordt ingevuld naar de smaak en de bedoeling van de onderzoeker. Wil je religie aanwijzen als oorzaak van het meeste kwaad in de geschiedenis, dan moet je helder kunnen aanwijzen wat religie is, en het als geïsoleerd begrip (‘discrete categorie’) kunnen gebruiken. Dat blijkt problematisch. In het oude Rome was bijvoorbeeld geen onderscheid tussen religie en politiek. De Keizer was Pontifex Maximus, de belangrijkste priester of zelfs een godheid.

Uit de vroegmoderne periode

In de vijfde eeuw betekende ‘religio’ het respect tussen de ene man en de andere. ‘Het is religie voor mij’ betekende vervolgens zoiets als ‘het is voor mij belangrijk’. In de middeleeuwen werd het begrip religie gebruikt voor de kloosterorden (ook vandaag de dag worden monniken en nonnen wel aangeduid als ‘religieuzen’). Religie als discrete categorie is een uitvinding van het vroegmodernisme, de periode in onze geschiedenis tussen 1500 (ongeveer ’de ontdekking van Amerika’) en 1800 (ongeveer ‘de Franse Revolutie’).

Machtsstrijd tussen kerk en staat

De vroegmoderne periode kenmerkt zich door een strijd om de macht: mag de kerk rechtspreken, of doet de koning dat? Door het onderscheid te gaan maken tussen het ‘religieuze domein’ en het ‘seculiere/wereldlijke domein’, konden de machthebbers tegen de kerk zeggen: terug in je hok, dit is ons territorium.

Kolonisatie verspreidt het onderscheid

De vroegmoderne periode was de tijd van de kolonisatie: het idee van een onderscheid tussen religieus en seculier werd op die manier geëxporteerd. Ontdekkingsreizigers rapporteerden: ‘de inboorlingen hebben geen religie’. Toen de westerlingen de macht overnamen, hadden ze wel een religie: hun lokale cultuur werd zo genoemd en kon verbannen worden naar een domein buiten het bestuur en de rechtspraak – daar namen de kolonisatoren met hun cultuur de macht over. Een belangrijk voorbeeld is het Hindoeïsme: dat doordrong alle aspecten van de maatschappij in India. De Britten labelden het als religie, en verbanden het naar de privé-sfeer.

Onderscheid gemotiveerd door macht

De oorspronkelijke reden om religie af te bakenen van het seculiere, heeft dus alles te maken met macht. De splitsing tussen ‘religieus’ en ‘seculier’ was een manier om de macht van de kerk af te nemen, en om de lokale cultuur van het land dat men had overwonnen uit te schakelen van invloed.

3. Vreemde gedachtekronkels

1940 als kanteljaar

Waarom zegt iedereen dat religie geweld promoot, en dat we religie moeten marginaliseren om onze seculiere idealen te verdedigen en te verspreiden? Dat gebeurt in de Verenigde Staten overigens sinds 1940. Tot dat moment oordeelde het Hooggerechtshof in meerdere zaken dat religie ‘cohesiebevorderend’ werkte. Na 1940 werd religie ineens ondermijnend en gevaarlijk: Jehova’s Getuigen weigerden de vlag te groeten en werden gezien als een bedreiging van de eenheid die nodig was in deze tijd van oorlog. En hoewel er in de jaren ’40 pogroms uitbraken tegen Jehova’s Getuigen, die werden mishandeld, gecastreerd, gedood, oordeelde het Hooggerechtshof in die jaren dat het seculiere een einde had gemaakt aan de bittere strijd tussen religies. Religie verdeelt mensen en veroorzaakt op die wijze geweld. In het kader van patriottistische rituelen mocht de naam van God overigens best genoemd worden.

Irrationeel

De anti-religieuze schrijvers die hierboven zijn aangehaald, die opereren vanuit de stelling dat religie inherent irrationeel en kwaadaardig is, en een bedreiging voor het vreedzame seculiere, trekken hun conclusies voor de wereldpolitiek. Bijvoorbeeld: Moslims mengen religie en politiek, terwijl die in het Westen keurig gescheiden worden gehouden. Daarom zijn Moslimstaten irrationeel, en kunnen we soms niet anders dan ze de rationaliteit binnen bombarderen. Christopher Hitchens was een fel voorstander van de Irak-oorlog (die ons ISIS heeft opgeleverd).

Geweld verantwoordt geweld

Sam Harris schreef ‘The End of Faith’ (2004). Hij schrijft hoe religie verantwoordelijk is voor de walgelijke marteling van heksen in de 17e eeuw. En terroristen die vanuit religie niets dan kwaad willen mogen gemarteld worden, dat is zelfverdediging. Volgens Harris kun je dus (Cavanaugh chargeert) met religieuze mensen eigenlijk niet praten, je kunt ze nooit geheel vertrouwen, je kunt ze net zo goed doden. Aanvallen van moslimstaten is in wezen zelfverdediging: omdat ze religieus zijn zullen ze altijd een dreiging vormen. De mythe van religieus geweld wordt aangewend om geweld te verantwoorden. Het boek van Harris werd een bestseller.

4. Religieus en seculier geweld

Conclusie

Er is geen helder onderscheid te maken tussen wat religieus is en wat seculier. Religie aanwijzen als ‘inherent gewelddadig’ en het seculiere daarvan onderscheiden als ‘inherent vreedzaam’ slaat nergens op. De mythe van religieus geweld is een zuiver (geen zuivere) ideologische rechtvaardiging voor het geweld dat ‘seculiere landen’ gebruiken.

Geweld zelf is het probleem

Je komt in de wereldgeschiedenis allerlei redenen tegen om voor te doden. Zwart-wit-tegenstellingen zoals tussen seculier en religieus maken de wereld weliswaar overzichtelijk, maar ook een slechtere plek om in te leven. Er wordt geweld mee gelegitimeerd. En dat geweld zelf is het probleem.

Islam gewelddadig?

En de Islam dan, promoot de Koran geen geweld? ‘De Islam’, wat is dat? 1 miljard gelovigen? Staan al die neuzen dezelfde kant op? Net als de Bijbel bevat de Koran veel gewelddadige passages en oproepen. Maar net als in het christendom en het marxisme is een hoofdstroming die probeert door interpretatie van de teksten te komen tot een manier van geloven die de andere waarden en idealen van vreedzaam samenleven integreert. 140 Vooraanstaande Islamitische geestelijken schreven een brief aan de leider van ISIS, Al-Baghdadi, waarin ze op grond van de Koran en de Hadith de ideologie en het geweld van deze beweging (die vooral moslimslachtoffers eist) veroordelen. De Irak-oorlog werd overigens indertijd gemotiveerd door seculiere gedachten: ‘Wij brengen vrede’. En zie hoeveel geweld daarbij werd gebruikt…

Wat kunnen we doen tegen geweld?

Hoe moeten we iets doen tegen geweld in de wereld? In ieder geval niet door de wereld te versimpelen in twee partijen waarvan de ene gewelddadig is en de ander niet. Ja, er zijn mensen die zeggen dat het in naam van hun ideologie is dat zij geweld plegen. Maar dat wil niet zeggen dat die ideologie in de kern gewelddadig is. Denk aan de Boeddhisten in Myanmar… We moeten af van de gedachte dat de wereld zwart-wit is. En bij iedere gelegenheid van geweld inzoomen op de motieven van de geweldplegers, en de context waarbinnen het geweld wordt gepleegd. De wereld is complex: kijk naar de feiten en laat je eigen ideologische opdeling van de wereld thuis. Drones én zelfmoordterroristen eisen onschuldige slachtoffers.

Let op je taal

Ook de manier waarop wij over geweld spreken zou anders moeten. Laat je niet verleiden om religieuze terminologie over te nemen. Wat de zelfmoordterroristen in Brussel hebben gedaan, is een grote misdaad. Die berecht moet worden door de strafrechter. Laat termen als ‘heilige oorlog’ erbuiten, want die roepen een wereld van zwart-wit op die in werkelijkheid niet bestaat. Breng het terug tot de proporties van de omgeving waarbinnen het gebeurt.

Verslag van de lezing van William Cavanaugh voor Studium Generale in Groningen, 22 maart 2016

6 reacties

  1. Max

    Sinds de komst van de Islam is de islam in oorlog met de mensheid! Deze ideologie heeft in 1400 jaar nog nooit iets anders gedaan, dan dood en verderf zaaien! De historie van de Islam is een 1400 jaar durende duivelse dans van moord, afslachting, verkrachting en plundering, bedrog, tirannie en marteling wereldwijd, sinds de dag van zijn oprichting.Volgens Bill Warner (directeur van het Center for the Study of Political Islam) en een groep wetenschappers, in de afgelopen 1400 jaar zijn in totaal ongeveer 270 miljoen ongelovigen/niet-moslims omgekomen ter meerdere glorie van de Islam! …

    De basis van de Koran is de oproep tot Jihad(oorlog tegen niet-moslims).Deze boek beveelt daarin moslims te vechten met niet-moslims, totdat ze alle andere religies uitroeien, zodat de Islam als enige echte religie in de wereld overblijft; „Bestrijd iedereen op de weg van Allah en doodt degenen die niet in Allah geloven.” …„God/Allah/ is de vijand van iedereen die niet moslim is”(Koran2:98)…„Ongelovigen/niet-moslims/ zijn de vijanden van moslims.”(Koran 4:101)…„De Islam is in een eeuwige oorlog met de niet-islamitische wereld”(Koran 4:76, 60:4)…„Doodt hen die niet in Allah en het hiernamaals geloven en die niet voor verboden houden wat Allah en zijn Boodschapper verboden hebben verklaard”(Koran 9:29)…. „Tussen ons en u, is vijandigheid en haat VOOR ALTIJD, totdat u gelooft in Allah alleen!”(Koran 60.4)…In de Koran staan minstens 109 verzen die moslims oproepen ten strijde te trekken tegen ongelovigen/niet-moslims….

    De meeste mensen denken dat de Islam een godsdienst is, zoals elke andere, met een vooral spirituele boodschap die elke gelovige naar beste vermogen probeert in te vullen.Niets is minder waar.De Islam is eerder een totalitaire machtsideologie, dan een godsdienst, die het hele leven van de burger raakt en bepaalt,waarin God slechts een bijrol speelt.Ongeveer 67% van de Koran die geschreven werd in Mekka gaat over de ongelovigen of politiek. Van de Koran van Medina is 51% gewijd aan de ongelovigen. Rond 20% van Bukhari’s Hadith gaat over jihad en politiek. Religie is dus het kleinste deel van de Islamitische grondteksten.Deze kleinste godsdienstige elementen in de islam hebben als doel, de moslims samen te smeden tot een hechte militante eenheid, die de hele wereld moet veroveren en onderwerpen.Bewegingen die van het begin tot het eind van het leven en van dag tot dag alles willen bepalen voor mensen, noem je ideologieën en geen godsdienst…

    1. Kaj

      Beste Max,

      Dank voor je uitgebreide reactie. Je hebt er werk van gemaakt, want tjonge wat heb je veel informatie op een rijtje gezet.

      Een vraag: is de informatie die je geeft eigenlijk waar?

      Vriendelijke groet!

  2. Max

    Jezus en Mohammed zijn dé beeldbepalende personen van christendom en islam. Daarmee staan christendom en islam recht tegenover elkaar…Jezus was geweldloos en vol liefde en zorg. Hij gebruikte slechts zijn woorden om mensen voor Zich te winnen. “Wie het zwaard opneemt, zal erdoor vergaan,” zei Hij. Hij had geen leger en geen wereldlijke macht. “Mijn Koninkrijk is niet van deze wereld.” Gedwongen bekeringen wilde Hij niet. Geloof is een vrijwillige overgave, anders heeft het geen waarde…Mohammed heeft velen gedood en laten doden. Hij overviel ongewapende karavanen, liet tegenstanders vermoorden, zelfs een oude man en een stokoude vrouw die het niet met hem eens waren. Hij heeft vredelievende Joodse stammen, in één geval zelfs een stam waarmee hij een verbond had gesloten, op gruwelijke wijze uitgemoord en hun bezittingen geroofd… Christenen geloven dat zij niet hoeven te strijden of te presteren om voor eeuwig bij Jezus te mogen zijn. Ze geloven juist dat Jezus die strijd voor hen al heeft gewonnen. Wat er ook gebeurt, niets zal hen scheiden van de liefde van Jezus Christus…En die kruistochten waren overigens een soort contrajihad tegen een vijand, die in oorsprong hele christelijke regio’s had geïslamiseerd…

    1. Kaj

      Hoi Max,

      Eigenlijk gaat mijn vraag in de vorige reactie opnieuw op:
      is het waar wat je schrijft? Zou het ook niet waar kunnen zijn?
      Of de halve waarheid? Op welke bronnen baseer je je?
      Zijn die betrouwbaar? Zijn er andere, betrouwbare, bronnen
      die het tegendeel beweren van wat jij beweert?

      Het lijkt misschien een flauwe reactie. Maar wat je schrijft staat zó vol beweringen,
      en zo weinig ‘bewijzen’. Op die manier een gesprek ingaan leidt helemaal nergens toe.
      In ieder geval zijn de ‘reacties’ onder een blog niet de plek voor zo’n gesprek denk ik.

      Vriendelijke groet,

      Kaj

  3. Max

    Theo:ha,ha,grappig….Altijd lachen als islam-goedpraters de Bijbel en Koran willen vergelijken.Bijbel gaat bijna zonder uitzondering om specifieke als historisch beschouwde verhalen, die gebonden zijn aan een plaats en een tijd. Het zijn geen algemene oproepen tot actie.De vele oproepen om oorlog te voeren tegen de ongelovigen die de Koran bevat, worden nagenoeg eenstemmig opgevat als algemene, letterlijke oproepen om metterdaad oorlog tegen de ongelovigen/niet-moslims te gaan voeren, waar die zich maar bevinden, in elke eeuw opnieuw, en niet als specifieke oproepen gedaan in een specifieke situatie in het antieke Arabië, waar Mohammed als profeet en staatsman optrad.Het hoofdthema van de Koran is de plicht tot strijd (in alle betekenissen van dat woord) tegen het kwaad, dat wil zeggen tegen de ongelovigen en het ongeloof.Radicale moslims voelen zich individueel aangesproken om het verbrijzelen en stukslaan ter hand te nemen, op grond van koranverzen als: ‘Doodt hen waar ge ze ook maar kunt vinden’, Koran- 2:191, 4:89 en 4:91…Duidelijk?… En gedurende de laatste 1400 jaar werden minstens 270 miljoen kafirs (niet-moslims) gedood in de jihad.De wereld moet de ISLAM officieel verklaren als de grootste bedreiging voor de mensheid!…OPEN JE OGEN, VOOR DE ISLAM ZE SLUIT!….

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *